La movilidad de personas altamente preparadas en México: Un análisis entre la migración calificada, migración altamente calificada, brain drain o brain gain
Resumen
En las últimas décadas, la migración de estudiantes calificados se ha mantenido como una necesidad constante de ampliar los horizontes del conocimiento y el desarrollo de nuevas habilidades, en 2024, la globalización ha generado una creciente demanda internacional de recursos humanos calificados, lo que ha intensificado la migración de profesionales latinoamericanos hacia países desarrollados, en un proceso que refleja tanto oportunidades como desigualdades estructurales en el sistema global. Un claro ejemplo es, Estados Unidos quien ha sido el receptor de capital humano más importante del mundo, lo que le ha permitido consolidarse como potencia mundial a través de la recepción de talentos gracias a la creación y ejecución de políticas y programas educativos de alto nivel que resultan atractivos para aquellos migrantes que su país de origen no empata con sus objetivos académicos.
Descargas
Citas
Amber. (2025, 10 de junio). The rise of self-funded students in the US. Amber Student. https://amberstudent.com/news/post/the-rise-of-self-funded-students-in-the-us
Arango, J. (2007). Las migraciones internacionales: Una perspectiva global (Serie migración, movilidad humana y desarrollo). InSyDe.
https://insyde.org.mx/pdf/movilidad-humana/arango_2007_las_migraciones_internacionales.pdf
Badillo, D. (27 de agosto de 2024). Gobierno de Biden concede más visas de trabajo que los de Trump y Obama. El Economista. Recuperado de
Badillo, D. (27 de agosto de 2024). Gobierno de Biden concede más visas de trabajo que los de Trump y Obama. El Economista. Recuperado
Batalova, J. (2024, 8 de octubre). Mexican immigrants in the United States. Migration Policy Institute. https://www.migrationpolicy.org/article/mexican-immigrants-united-states-2024
Batista, C., Han, D., Haushofer, J., Khanna, G., McKenzie, D., Mobarak, A. M., Theoharides, C., & Yang, D. (2025). Brain drain or brain gain? Effects of high‑skilled international emigration on origin countries. Science, 388(6749), [artículo]. https://doi.org/10.1126/science.adr8861
Beine, M., Docquier, F., & Rapoport, H. (2001). Brain drain and economic growth: theory and evidence. Journal of development economics, 64(1), 275-289.
Bhagwati, J. N., & Hamada, K. (1974). The brain drain, international integration of markets for professionals and unemployment. Journal of Development Economics, 1(1), 19–42. https://doi.org/10.1016/0304-3878(74)90020-0
COMEXUS. (s. f.). ¿Qué es COMEXUS? COMEXUS. de https://www.comexus.org.mx/acerca.php
Consejo Nacional de Población [CONAPO], Fundación BBVA México, y BBVA Research. (2024, 3 de diciembre). Anuario de Migración y Remesas México 2024 [PDF]. CONAPO-Fundación BBVA-BBVA https://www.gob.mx/cms/uploads/attachment/file/979526/Anuario_Migracion_y_Remesas_2024.pdf
Cosquer, C., Vallot, P., & Clochard, O. (2022). Fragility and Reversibility of Migratory Privilege: The Case of Algerian and Moroccan Upper‑class Women Living in France. Remi, Dossier “Privileged Migrations”. Recuperado de https://journals.openedition.org/remi/28259
Delgado Wise, R., Chávez Elorza, M. G., & Gaspar Olvera, S. (2022). La migración mexicana altamente calificada de cara al siglo XXI: problemática y desafíos. Fondo de Cultura Económica; Consejo Nacional de Ciencia y Tecnología.
Delgado Wise, R., et al. (2025). Migración laboral calificada en Norteamérica: canadienses y mexicanos hacia Estados Unidos [Ensayo]. Norteamérica, Revista Académica del CISAN‑UNAM, 20(2). https://doi.org/10.22201/cisan.24487228e.2025.2.738
Docquier, F., & Rapoport, H. (2009) Skilled Migration: The perspective of developing countries. In J. Bhagwati & G Hanson (Eds.) Skilled migration
Docquier, F., & Rapoport, H. (2012). Globalization, brain drain, and development. Journal of Economic Literature, 50(3), 681–730. https://doi.org/10.1257/jel.50.3.681
Docquier, F., Lohest, O., & Marfouk, A. (2007). Brain drain in developing countries. World Bank. https://documents1.worldbank.org/curated/en/943531468147538428/pdf/775400JRN020070Developing0Countries.pdf
Esteban, F. O. (2012). La migración calificada de latinoamericanos: perspectiva histórica y tendencias actuales.
European Migration Network. (s.f.). Brain gain. En EMN Glossary. Comisión Europea. Recuperado de https://home-affairs.ec.europa.eu/networks/european-migration-network-emn/emn-asylum-and-migration-glossary/glossary/brain-gain_en
Fundación BBVA México, Secretaría de Gobernación – Consejo Nacional de Población (CONAPO) y BBVA Research. (2023). Anuario de migración y remesas México 2023 (Año 11, Núm. 11). Fundación BBVA México / CONAPO.
Fundación BBVA México, Secretaría de Gobernación – Consejo Nacional de Población
Gandini, L. (2018). Migración de alta educación, desarrollo y… derechos humanos: ¿la incógnita de la ecuación? Revista Iztapalapa de Ciencias Sociales y Humanidades, (84), 75-103. https://doi.org/10.28928/revistaiztapalapa/842018/atc3
Gandini, L. (2018, 10 december). Explicaciones de la migración calificada: el papel de las mujeres desde la experiencia norteamericana. Estereotipos, sesgos y desafíos. Redalyc. Geraadpleegd op 6 mei 2022, van https://www.redalyc.org/journal/1937/193766362015/html/
García-Garmendia, J. y Maroto-Monserrat, F. (2018). Interpretación de resultados estadísticos. Medicina Intensiva (English Edition), Volume 42, Issue 6. Pp. 370-379. https://doi.org/10.1016/j.medin.2017.12.013
Giustiniani, R. (2024). Migración, un derecho humano. UNR EDITORA
Gómez Walteros, J. A. (2010). La migración internacional: teorías y enfoques, una mirada actual. Semestre económico, 13(26), 81-99.
González-Ahumada, S. (2024). Factores determinantes en la migración calificada mexicana hacia Estados Unidos: Una revisión sistemática. Revista Política, Globalidad y Ciudadanía, 6(11), 205–222. https://revpoliticas.uanl.mx/index.php/RPGyC/article/download/300/387/1579
Institute of International Education. (2025, 9 de enero). Fast Facts. Open Doors. https://opendoorsdata.org/fact_sheets/fast-facts/
Iravani, M. R. (2011). Brain drain problem: A review. International Journal of Business and Social Science, 2(15).
Iravani, M. R. (2011). Brain drain problem: A review. International Journal of Business and Social Science, 2(15).
Kugler, A. D., & Rapoport, H. (2007). International labor and capital flows: Complements or substitutes? Economics Letters, 94(2), 155–162. https://doi.org/10.1016/j.econlet.2006.06.024
Lozano Ascencio, F., & Gandini, L. (2011). Migración calificada y desarrollo humano en América Latina y el Caribe. Revista Mexicana de Sociología, 73(4), 547–582.
https://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0188-25032011000400005
Maltos, M. (2013). Fuga de cerebros, la diáspora del conocimiento. Dirección General de Divulgación de la Ciencia, UNAM. Recuperado de
https://ciencia.unam.mx/leer/150/Fuga_de_cerebros_la_diaspora_del_conocimiento
McAuliffe, M., Weerasinghe, S., McCarthy, M., Pedrotti, M., & Rango, M. (2018). World migration report 2018 (Special edition). Organización Internacional para las Migraciones. https://publications.iom.int/system/files/pdf/wmr_2018_sp.pdf
Ong, A. (1999). Flexible citizenship: The cultural logics of transnationality. Duke University Press.
Organización de las Naciones Unidas. (2022). Pacto Mundial para la Migración.
https://www.un.org/es/migration2022/global-compact-for-migration
Organización Internacional para las Migraciones (OIM) (2024). Estadísticas migratorias para México. Boletín anual 2023. OIM México. Recuperado de
Organización Internacional para las Migraciones. (s.f.). Fundamentos de la migración. https://www.iom.int/es/fundamentos-de-la-migracion
Prato, M. (2022). The global race for talent: Brain drain, knowledge transfer, and growth (Policy Research Working Paper No. 10231). World Bank.
Sanz, N., Arce, V., Manuel, J., & de la Frontera Norte, C. (2016). Migración y cultura. UNESCO Publishing.
Sassen, S. (1999). Guests and Aliens. New Press
SECIHTI. (s. f.). Padrón de beneficiarios. Secretaría de Ciencia, Humanidades y Tecnologías de la Información (SECIHTI). https://secihti.mx/becas_posgrados/padron-de-beneficiarios/
Solimano, A. (Ed.). (2008). The international mobility of talent: Types, causes, and development impact. Oxford University Press. Recuperado de GBV Digital Library: https://www.gbv.de/dms/zbw/54405248X.pdf
Soysal, G., & Atalan Ergin, D. (2024). “Beyin göçü” olgusunda gençlerin görüşleri: Öz‑belirleme kuramı temelinde bir inceleme. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25(2), 790‑806. https://doi.org/10.17679/inuefd.1445986
Stiglitz, J. E. (2006). Making globalisation work. Esri.
Todaro, Michael P. (1969). A model of labor migration and urban unemployment in less devenloped countries pp.138-148
Toral, M. (2023, 4 de octubre). Adiós a las becas del Conahcyt en el extranjero. Mexicanos Contra la Corrupción y la Impunidad. https://contralacorrupcion.mx/adios-a-las-becas-del-conahcyt-en-el-extranjero/
U.S. Department of State, Bureau of Consular Affairs. (2024). Nonimmigrant visas issued by classification: Fiscal years 2019–2023 (Table XV(B)) [PDF]. https://travel.state.gov/content/dam/visas/Statistics/AnnualReports/FY2023AnnualReport/FY2023_AR_TableXVB.pdf
U.S. Immigration and Customs Enforcement. (2024, 5 de junio). 2024 SEVIS by the Numbers [PDF]. Departamento de Seguridad Nacional, Programa de Estudiantes y Visitantes de Intercambio (SEVP). https://www.ice.gov/doclib/sevis/btn/25_0605_2024-sevis-btn.pdf
Vega-Muñoz, A., González-Gómez-del-Miño, P., y Contreras-Barraza, N. (2025). Los determinantes de la fuga de cerebros y el papel de la ciudadanía en la migración cualificada. Ciencias Sociales, 14 (3), 132. https://doi.org/10.3390/socsci14030132
Castro Valdivieso, C., & Rivera Cid, R. I. (2025). Exploring EFL Instructors’ Strategies and challenges for learners Autonomy and Self-regulation in blended learning contexts in Chile. Ciencia Y Reflexión, 4(2), 2468–2491. https://doi.org/10.70747/cr.v4i2.419
Urquidez Romero , R., Avitia Sánchez, A., Cano Ramírez , D., Jiménez Montes , L. V., Barranco Merino, G. I., & Reyes Ruvalcaba, D. (2025). Programa de Intervención con un Suplemento Multivitamínico para Mejorar el Estado de Nutrición y Anemia en Niños en Condición de Vulnerabilidad Social de Ciudad Juárez Chihuahua. Ciencia Latina Revista Científica Multidisciplinar, 9(3), 8340-8354. https://doi.org/10.37811/cl_rcm.v9i3.18460
Añapa Quiñónez, P. L., Recalde Páez, J. P., Fey Zalamea, C. D., Rivera Quiñónez, E. D., & Acuri Pacheco, D. A. (2025). Estrategias para la Implementación Efectiva del Aprendizaje Híbrido (Blended Learning) en Instituciones Educativas Rurales del Ecuador: Un Análisis Integral. Ciencia Y Reflexión, 4(2), 1160–1184. https://doi.org/10.70747/cr.v4i2.325
Tenesaca Canchignia , D. C., Canchignia Bonilla, E. L., Remache Guamán, N. V., Guamán Sagñay , H. P., & Hualcopo Duchicela, U. E. (2025). Guía para padres con respecto al uso de dispositivos móviles el niños de nivel preparatorio. Arandu UTIC, 12(2), 287–307. https://doi.org/10.69639/arandu.v12i2.925
Araujo García, D., Chang Espinosa , O. Y., & Pérez Vázquez , D. (2025). Consultoría Estratégica para Mipymes: Estudio de Mercado para Impulsar el Desarrollo Regional en Perote, Veracruz. Estudios Y Perspectivas Revista Científica Y Académica , 5(3), 27–45. https://doi.org/10.61384/r.c.a.v5i3.1328
Simbaña Cabrera, H. A., Haro Jácome, O. F., García-Romero , C. A., & Analuisa García , P. S. (2025). La titulación rural, una propuesta colectiva que evidencia la realidad educativa de las escuelas multigrado. Emergentes - Revista Científica, 5(2), 1–14. https://doi.org/10.60112/erc.v5.i2.385
Cortés Viveros, N., Hernández García, R. A., Galván Sarabia, A., Olivares Galvan, H. R., & Texon Olguin, O. A. (2025). En Busca del Modelo Ideal para Determinar las Variables que Explican el Tiempo de Desempleo en Buscadores Xalapeños. Estudios Y Perspectivas Revista Científica Y Académica , 5(3), 65–81. https://doi.org/10.61384/r.c.a.v5i3.1332
Bernal Parraga, A. P., Salazar Véliz , E. T., Zambrano Lamilla, L. M., Espinoza Jaramillo , S. G., Morales García , C. S., Shinger Hipatia, N. S., & Zapata Calderón , S. J. (2025). Innovaciones Didácticas para Lengua y Literatura Basadas en el Aprendizaje Personalizado y Colaborativo . Revista Científica De Salud Y Desarrollo Humano , 6(2), 01–32. https://doi.org/10.61368/r.s.d.h.v6i2.574
Sabando Suárez, A. A., Vega Guamangate, J. M., García Gallirgos, V. J., & Mora Carpio, W. T. (2025). Impacto del Gasto Social en el Índice de Desarrollo Humano en Ecuador. periodo 2001-2023. Revista Veritas De Difusão Científica, 6(2), 1593–1633. https://doi.org/10.61616/rvdc.v6i2.707
Derechos de autor 2025 Fernanda Yasmin Hernandez Godinez , Nathalia Chavez Hernandez

Esta obra está bajo licencia internacional Creative Commons Reconocimiento 4.0.









.png)
















.png)
1.png)

